«دیباچه گلستان»؛ اوّل اردیبهشت بزرگداشت سعدی

بِسم اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم

منّت خدای را عز و جل که طاعتش موجب قربتست و به شکر اندرش مزید نعمت ^{(سورهٔ ابراهیم – آیهٔ ۷)} هر نفسی ^(نفس) که فرو می رود ممدّ حیاتست و چون بر می آید مفرّح ذات پس در هر نفسی دو نعمت موجودست و بر هر نعمتی شکری واجب

اِعملوا آلَ داودَ شکراً وَ قلیلٌ مِن عبادیَ الشکور ^{(سورهٔ سبأ – آیهٔ ۱۳)}

باران رحمت بی حسابش همه را رسیده و خوان نعمت بی دریغش همه جا کشیده پرده ناموس بندگان به گناه فاحش ندرد و وظیفه روزی به خطای منکر نبرد

فرّاش باد صبا را گفته تا فرش زمرّدی ^{(زمردین)} بگسترد و دایه ابر بهاری را فرموده تا بنات نبات در مهد زمین بپرورد درختان را به خلعت نوروزی قبای سبز ورق در بر گرفته و اطفال شاخ را به قدوم موسم ربیع ^{(نوروز) (گل)} کلاه شکوفه بر سر نهاده عصاره نالی ^(تاکی) به قدرت او شهد فایق شده و تخم خرمایی به تربیتش نخل باسق گشته

در خبرست از سرور کاینات و مفخر موجودات و رحمت عالمیان و صفوت آدمیان و تتمه دور زمان محمد مصطفی صلی الله علیه و سلم

هر گاه که یکی از بندگان گنه کار پریشان روزگار دست انابت به امید اجابت به درگاه حق جل و علا بردارد ایزد تعالی در وی نظر نکند بازش بخواند باز ^{(دیگربار)} اعراض کند بازش به تضرّع و زاری بخواند ^{(باز اعراض فرماید، بار دیگرش به زاری بخواند)} حق سبحانه و تعالی فرماید

یا ملائکتی قَد استَحْیَیتُ مِن عبدی و لَیس لَهُ غیری فَقد غَفَرت لَهُ

دعوتش را اجابت کردم و حاجتش بر آوردم که از بسیاری دعا و زاری بنده ^{(دعوتش اجابت کردم و اومیدش برآوردم که از بسیاری دعا)} همی شرم دارم.

عاکفان کعبه جلالش به تقصیر عبادت معترف که ما عبدناکَ حقّ عبادتِک و واصفان حلیهٔ جمالش به تحیر منسوب که ما عَرَفناکَ حقّ مَعرِفتِک

یکی از صاحبدلان سر به جیب مراقبت فرو برده بود و در بحر مکاشفت مستغرق شده حالی که از این معامله ^{(آنگه که از این حالت)} باز آمد یکی از دوستان ^{(اصحاب) (محبان)} گفت ^{(یکی از یاران به طریق انبساط گفت)} ازین بستان که بودی ما را چه تحفه کرامت کردی ^(آوردی) گفت به خاطر داشتم که چون به درخت گل رسم دامنی پر کنم هدیه اصحاب را چون برسیدم بوی گلم چنان مست کرد که دامنم از دست برفت.

ذکر جمیل سعدی که در افواه عوام افتاده است و صیت سخنش که در بسیط زمین رفته و قصب الجیب ^{(قصب السبق)} حدیثش که همچون شکر می خورند و رقعه منشآتش که چون کاغذ زر می برند بر کمال فضل و بلاغت او حمل نتوان کرد بلکه خداوند جهان و قطب دایره زمان و قایم مقام سلیمان و ناصر اهل ایمان اتابک اعظم مظفر الدنیا و الدین ابوبکر بن سعد بن زنگی ظلّ الله تعالی فی ارضه رَبِّ اِرْضَ عَنهُ و اَرْضِه بعین عنایت نظر کرده است و تحسین بلیغ فرموده و ارادت صادق نموده لاجرم کافه انام از خواص و عوام ^{(انام خاصه و عوام)} به محبت او گراییده‌اند که الناسُ علی دینِ ملوکِهم

اللّهمَ مَتِّع المسلمینَ بطولِ حیاتِه و ضاعِف جمیلَ ^(ثواب) حسناتِه و ارْفَع درجهَ اودّائه و وُلاتِه وَ دمِّر علی اعدائه و شُناتِه ^(وشاته) بماتُلِیَ فی القرآن مِنْ آیاتِهِ اللّهُم آمِن بَلدَه و احفَظْ وَلَدَه

ایزد تعالی و تقدس خطهٔ پاک شیراز را به هیبت حاکمان عادل و همت عالمان عامل تا زمان قیامت در امان سلامت نگه داراد

یک شب ^(روز) تأمل ایام گذشته می کردم و بر عمر تلف کرده تأسف می خوردم و سنگ سراچه دل به الماس آب دیده می سفتم و این بیت ها مناسب حال خود می گفتم

بعد از تأمل این معنی مصلحت چنان دیدم که در نشیمن عزلت نشینم و دامن صحبت فراهم ^{(فراخود)} چینم و دفتر از گفت های پریشان بشویم و من بعد پریشان نگویم

تا یکی از دوستان که در کجاوه انیس من بود ^(بودی) و در حجره جلیس برسم قدیم از در در آمد چندانکه نشاط ملاعبت کرد و بساط مداعبت گسترد جوابش نگفتم و سر از زانوی تعبّد بر نگرفتم رنجیده نگه کرد و گفت

کسی ^(یکی) از متعلقان منش بر حسب واقعه مطلع گردانید که فلان عزم کرده است و نیت جزم که بقیت عمر معتکف نشیند و خاموشی گزیند تو نیز اگر توانی سر خویش گیر و راه مجانبت پیش گفتا به عزت عظیم و صحبت قدیم که دم بر نیارم و قدم بر ندارم مگر آنگه که سخن گفته شود به ^(بر) عادت مألوف و طریق معروف ^(معهود) که آزردن دوستان جهلست وکفّارت یمین سهل و خلاف راه صوابست و نقص ^{(عکس) (نقض)} رای اولوالالباب ذوالفقار علی در نیام و زبان سعدی در کام

فی الجمله زبان از مکالمه او در کشیدن قوّت نداشتم و روی از محاوره او گردانیدن مروّت ندانستم که یار موافق بود و ارادت صادق

به حکم ضرورت سخن گفتم ^(گفتیم) و تفرج کنان بیرون رفتیم در فصل ربیع که صولت برد آرمیده بود و ایام دولت ورد رسیده

شب را به بوستان با یکی از دوستان ^{(شب در بوستان یکی از دوستان)} اتفاق مبیت افتاد موضعی خوش و خرّم و درختان درهم گفتی که خرده مینا بر خاکش ریخته و عقد ثریا از تارکش ^(تاکش) آویخته ^{(درآویخته)}

بامدادان که خاطر باز آمدن بر رای نشستن ^{(که رای باز آمدن بر نشستن)} غالب آمد دیدمش دامنی گل و ریحان و سنبل و ضیمران فراهم آورده و رغبت ^{(عزم) (آهنگ رجوع)} شهر کرده گفتم گل بستان را چنانکه دانی بقایی و عهد گلستان را وفایی نباشد و حکما گفته‌اند هر چه نپاید دلبستگی را نشاید ^{(هر که نپاید دوستی را نشاید)} گفتا طریق چیست گفتم برای نزهت ناظران و فسحت حاضران ^{(خاطران)} کتاب گلستان توانم تصنیف کردن که باد خزان را بر ورق او دست تطاول نباشد و گردش زمان ^{(روزگار-ایام-آسمان)} عیش ربیعش را به طیش خریف مبدل نکند

حالی که من این ^{(این سخن)} بگفتم دامن گل بریخت و در دامنم آویخت که الکریم اذا وعدَ وفا فصلی در ^{(فصلی دو)} همان روز اتفاق بیاض افتاد در حسن معاشرت و آداب محاورت در لباسی که متکلمان را به کار آید و مترسّلان را بلاغت بیفزاید فی الجمله هنوز از گل بستان بقیّتی موجود بود ^{(مانده بود)} که کتاب گلستان تمام شد

و تمام آنگه شود به حقیقت که پسندیده آید در بارگاه شاه جهان پناه سایه کردگار و پرتو لطف پروردگار ذخر زمان و کهف امان المؤیدُ من السماء المنصورُ علی الاعداء عضدُ الدولهِ القاهرهِ سراجُ الملهِ الباهرهِ جمالُ الانامِ مفخرُ الاسلام سعدُ بن الاتابکِ الاعظم شاهنشاه المعظم مولی ملوک العرب و العجم سلطان البر و البحر وارث ملک سلیمان مظفرالدین ابی بکر بن سعد بن زنگی ادام الله اقبالَهما و ضاعَفَ جَلالَهما وَ جعَل الی کلِّ خیر مآلهما و بکرشمه لطف خداوندی مطالعه فرماید

دیگر عروس فکر من از بی جمالی سر بر نیارد و دیده یأس از پشت پای خجالت بر ندارد و در زمره صاحبدلان متجلی نشود مگر آنگه که ^{(مگر آن که)} متحلّی گردد به زیور قبول امیرکبیر عالم عادل مؤید مظفر منصور ظهیر سریر سلطنت و مشیر تدبیر مملکت کهف الفقرا ملاذُ الغربا مربّی الفضلا محبُّ الاتقیا افتخار آل فارس یمینُ الملک ملک الخواص ^(باریک) فخر الدوله والدین غیاث الاسلام و المسلمین عمدهُ الملوکِ و السلاطین ابوبکر بنُ ابی نصر اطال الله عمرَه و اجل قدرَه و شرَح صدرَه و ضاعَف اجرَه که ممدوح اکابر آفاقست و مجموع مکارم اخلاق

بهر یک از سایر بندگان ^(و) حواشی خدمتی متعین ^(معین) است که اگر در ادای برخی از آن تهاون و تکاسل روا دارند در معرض خطاب آیند و در محل عتاب مگر برین طایفه درویشان که شکر نعمت بزرگان واجبست و ذکر جمیل و دعای خیر و اداء ^(و) چنین خدمتی در غیبت اولیتر است که در حضور که آن بتصنع نزدیک است و این از تکلف دور ^{(به اجابت مقرون باد) (و به اجابت مقرون)}

تقصیر و تقاعدی که در مواظبت خدمت بارگاه خداوندی می رود بنابر آنست که طایفه ای از حکماء هندوستان ^(هند) در فضایل بزرجمهر ^{(بر آن است که وقتی جمعی در فضیلت بزرجمهر)} سخن می گفتند به آخر جز این عیبش ندانستند که در سخن گفتن بطیء است یعنی درنگ بسیار می کند و مستمع را بسی منتظر باید بودن تا تقریر سخنی کند بزرجمهر بشنید و گفت اندیشه کردن که چه گویم به از پشیمانی خوردن که چرا گفتم

فکیف در نظر اعیان حضرت خداوندی عزّ نصرُه که مجمع اهل دلست و مرکز علمای متبحر اگر در سیاقت سخن دلیری کنم شوخی کرده باشم و بضاعت مزجاه به حضرت عزیز آورده و شبه در ^(بازار) جوهریان جوی نیارد ^(نیرزد) و چراغ پیش آفتاب پرتوی ندارد و مناره بلند بر دامن کوه الوند پست نماید

نخلبندی دانم ولی نه در بستان و شاهدی فروشم ولیکن ^(ولی) نه در کنعان ^{(نخلبندم ولی نه در بستان – شاهدم من ولی نه در کنعان)}

لقمان را گفتند حکمت از که آموختی گفت از نابینایان ^{(نابینا آن)} که تا جای نبینند ^{(سره نکنند)} پای ننهند

قدّم الخروجَ قبلَ الولوجُ مردیت بیازمای وانگه زن کن

اما به اعتماد سعت اخلاق بزرگان که چشم از عوایب زیردستان بپوشند و در افشای جرائم کهتران نکوشند کلمه ای چند به طریق اختصار از نوادر و امثال و شعر و حکایات و سیر ملوک ماضی رحمهم الله درین کتاب درج کردیم و برخی از عمر ^{(برخی عمر)} گرانمایه برو خرج موجب تصنیف کتاب این بود و بالله التوفیق

امعان نظر در ترتیب کتاب و تهذیب ابواب ایجاز سخن مصلحت دید تا بر ^(مر) این روضه غنا و حدیقه غلبا ^{(علیا) (را)} چون بهشت هشت باب اتفاق افتاد از آن مختصر آمد تا به ملال نیانجامد.

باب اوّل: در سیرت پادشاهان

باب دوم: در اخلاق درویشان

باب سوم: در فضیلت قناعت

باب چهارم: در فواید خاموشی

باب پنجم: در عشق و جوانی

باب ششم: در ضعف و پیری

باب هفتم: در تأثیر تربیت

باب هشتم: در آداب صحبت