روایت‌های عاطفی از موعودگرایی
اشاره ای مختصر به برآورد نظریه میشل فوکو جامعه شناس فرانسوی در کتاب “ایرانی ها چه در سر دارند؟”
«نود درصد ایرانی‌ها شیعه‌اند و منتظر بازگشت امام دوازدهم، تا نظام راستین اسلام را در روی زمین مستقر کنند؛ اما این اعتقاد هر روز نمی‌گوید که فردا حادثه‌ای بزرگ فراخواهد رسید. همچنین همه شوربختی‌های جهان را نمی‌پذیرد. وقتی آیت‌الله شریعتمداری را (که یکی از مراجع روحانی در ایران بود) دیدم؛ یکی از نخستین جمله‌هایی که به من گفت این بود: ما منتظر مهدی هستیم؛ اما هر روز برای استقرار حکومت خوب مبارزه می‌کنیم. در برابر قدرت‌های مستقر، تشیع پیروان خود را به نوعی بی‌قراری مدام مسلح می‌کند و در ایشان شور می‌دمد که هم سیاسی و هم دینی است.»( ۲۹ و ۳۰)
مهراب صادق نیا/دین‌آنلاین/ نقل توسط ادیان نیوز!
بررسی و تحلیل اسناد عریضه نویسی با تاکید بر آسیب‌های آن
منبع انتظار موعود – ۱۳۹۲ – دوره : ۱۳ – شماره : ۴۲ – صفحه:۷۳ -۹۶
بررسی و تحلیل اسناد عریضه نویسی با تأکید بر آسیب‌های آن – بخش دوم و پایانی بررسی توجه مردم به چاه جمکران
عریضه نویسی» امری است که شیعیان آن را نوعی توسل دانسته که بدان وسیله حاجت خود را از خدای متعال، به واسطه امام معصوم۷، درخواست می‌کرده‌اند.
جمع بندی دلایل عریضه نویسی
با توجه به مطالب گذشته نمی توان عریضه‌نویسی را به شارع مقدس نسبت داد و آن را از سنن و آداب اسلامی محسوب نمود، و در انجام دادن این عمل نمی توان نیت و قصد شرعی و استحباب فعل را مورد نظر قرار داد.
البته انجام دادن این عمل به قصد رجا وعدم انتساب به شرع، بلا اشکال است؛ ضمن این‌که نمی توان عنوان تشریع یا بدعت اصطلاحی را بر آن گذاشت؛ چرا که با توجه به مساوی بودن معنای تشریع و بدعت (سبزواری، بی تا، ج۲: ۷۲؛ خمینی، ۱(عج)۱۵، ج۱: ۲۲۵ ) و این‌که از شرایط بدعت و تشریع، وارد کردن آنچه در دین نیست به نام شرع در آموزه های دین می‌باشد (محقق کلباسی، بی تا: ۹(عج)۷ ؛ انصاری، ۱(عج)۱(عج): ۱۳۹؛ نراقی، ۱۳۷۵: ۳۲۰؛ سبحانی، ۱(عج)۱۵، ج(عج): ۵۸)؛ عریضه نویسی ذیل عنوان بدعت و تشریع قرار نمی گیرد. از این رو، هیچ یک از فقها و شیعیان این عمل را به قصد شرعی بودن و استحباب انجام نمی‌دهد.
اضافه بر سخن مذکور، با توجه به نقل تعدادی روایت (اگر چه از نظر سندی اعتبار ندارند)، عدم علم و ظن معتبر در تعارض این فعل با مبانی دین و مذهب و تسامح علما در اخبار من بلغ (ر.ک: سبحانی، ۱(عج)۱۵، ج(عج): ۵۸) و از طرف دیگر، به کار گیری این عمل به عنوان روشی برای درمان در علم روان‌شناسی، نمی توان عریضه نویسی را بدعت در دین و یا عملی خرافی دانست؛ اما لازم است در انجام دادن این عمل، از هرگونه افراط و تفریط پرهیز کرد و آنچه را با روایات مطابق است ملاک عمل قرار داد تا این مطلب باعث وهن دین و مذهب نگردد.
۲. عریضه نویسی در مکان خاص
تحقیق در زمینه عریضه‌نویسی، نشان می‌دهد که برای انداختن عریضه در چاه جمکران دلیلی وجود ندارد. در وب سایت رسمی مسجد مقدس جمکران نیز چنین آمده است:
گفتنی است، همان‌طور که در تابلو نصب شده بالای چاه عریضه موجود در مسجد درج شده، چاه مذکور هیچ ویژگی خاصی ندارد.
اما با توجه به این‌که عریضه را باید در آب روان یا چاه دارای آب انداخت، در گذشته، مردم برای انداختن عریضه، از آب انبار و چاه آبی که در محوطه جمکران بوده است، استفاده می‌کردند. یکی از افرادی که این آب انبار را مشاهده کرده است؛ می‌گوید:
آب انبار کوچکى در کنار مسجد بود که آبش چندان تعریف نداشت. کنار آن، حفره اى به نام چاه صاحب الزمان۷ بود که روى آن را با پنجره اى آهنى گرفته بودند و از شکاف‌هاى آن، عریضه را به داخل چاه مى انداختند (کریمی قمی، ۱۳۸۰: (عج)۳).
همچنین محراب این مسجد مشرف به چاهی بوده است که به دلیل عملکرد افراطی برخی از مردم، از طرف آیت الله فیض قمی[۱۳] مسدود شده است (جمعی از نویسندگان، ۱۳۸۶، ج۱۰: ۷(عج)۸).
چاه فعلی نیز بدون آب است و تنها نماد و شکلی از چاه می‌باشد و برخی از مردم عریضه های خود را در آن می‌اندازند. متاسفانه، افراط هایی در مورد آن صورت گرفته، به طوری که مخالفان فرهنگ اصیل و غنی تشیع، آن را به عنوان حربه‌ای علیه شیعه کار می‌برند.
۳٫آیا توجه مردم به برخی از چاه‌ها آسیبی برای موعود باوری شیعی تلقی می‌گردد؟
واقعیت امر حاکی از این مطلب است که در میان شیعیان، کسی به قداست چاه جمکران قائل نبوده و هیچ یک از عالمان شیعی نیز این چاه را محل زندگی یا تردد حضرت مهدی (عج) نمی دانند. با توجه به مشاهدات، عموم زائران مسجد مقدس جمکران، این عمل را نوعی توسل به حضرت مهدی (عج) می‌دانند؛ اما متاسفانه رسانه های غربی به گونه‌ای تبلیغ می‌کنند که گویا تصور مردم بر آن است که این مکان، محل زندگی حضرت مهدی است و یا این‌که شیعیان به خواندن این نامه‌ها توسط حضرت مهدی (عج) قائل هستند. این گونه هجمه‌ها باعث گردید تا برخی از محققین به وجود چاه در مسجد مقدس جمکران خرده گرفته و آن را نقد کنند.[۱(عج)] در مقابل افرادی نیز به دفاع از باقی ماندن چاه در محوطه جمکران برخیزد. در ادامه به هردو دیدگاه اشاره می‌کنیم و به بررسی آن می‌پردازیم.
۳٫۱٫ موافقان
نکته قابل توجه این‌که هیچ یک از موافقان حفظ چاه جمکران، اعتبارو یا تقدسی برای آن قائل نیست؛ اما انداختن عریضه در مکان فعلی را نوعی توسل دانسته و اعتقاد دارد که این چاه می‌تواند به عنوان سمبل و نمادی برای عریضه نویسی قلمداد شده؛ به تعبیر دیگر، راهی برای آرامش قلبی افراد شمرده شود.
یکی از موافقان این اقدام می‌گوید:
یکى از راه‌هاى توسل به امام زمان۷ نوشتن عریضه براى آن حضرت است؛ توسلی که در منابع دینی، اصل آن از مستحبات است. عریضه‌نویسی از سیره‌های بزرگان بوده آثار و برکات شگفت‌انگیزی از آن ذکر شده‌است .
۳٫۲٫مخالفان
مراد ما از مخالفان، افرادی است که با وجود چاه کنونی در مسجد و انداختن عریضه در آن، مخالف هستند. این دسته از افراد با اصل عریضه نویسی به عنوان یکی از راه‌های توسل به اهل بیت : مخالفتی ندارند.
خلاصه کلام این دسته و در واقع، استدلال آنها این است که انداختن عریضه در چاه مذکور، اگرچه فی نفسه و بدون استناد آن به شرع، امری بلا اشکال بوده و می‌توانسته است وسیله‌ای برای توسل محسوب گردد؛ در زمان فعلی، راهی برای هجمه و ضربه زدن به فرهنگ مهدوی گردیده و همان‌گونه که در مسئله تنباکو، بنابر اقتضای زمانه، فتوای حرمت آن صادر گردید؛ امروز نیز نمی توان از وجود چاهی در مسجد جمکران حمایت کرد. در این جا لازم است به دستاویز شدن این چاه برای دشمنان اسلام و تخریب مهدویت دقت جدی نمود. به عنوان نمونه، فردی مانند گلن بک که از مجریان معروف فاکس نیوز بوده و در شبکه مذکور، برنامه های هفتگی برگزار می‌کند و نشریه تایمز در سال ۲۰۱۰، او را به عنوان یکی از ۱۰۰ نفر برگزیده معرفی کرده است؛ در یکی از برنامه های اختصاصی خود در مورد اسلام، انقلاب اسلامی ومهدویت، مواردی را مطرح کرده که از واقعیت ذهنی تمامی شیعیان کاملاً دور است.
این فرد، حضرت مهدی۷ یا به تعبیر او امام دوازدهم را محور تفکر انقلاب ایران دانسته که قصد براندازی غرب و حمله به غرب را دارد. او به بینندگان خود چنین القا می‌کند که امام دوازدهم، در چاهی در مسجد جمکران که توسط محفظه‌ای سبز رنگ پوشیده شده است، قرار دارد یا این‌که مجری شبکه CBN با نام جورج توماس، در برنامه خبری این شبکه، در مورد سفر خود به شهر قم و دیدارش از جمکران و چاه واقع در آن گزارشی ارائه می‌دهد و در مورد این چاه چنین می‌گوید:
خبر نگار CBN فرصتی واقعی پیدا کرده تا از مردمی که در آن‌جا دعا می‌کنند، فیلم‌برداری کند. دهانه چاه با چیزی شبیه یک صندوق سبز رنگ پوشانده شده تا مانع پریدن مردم به درون آن شود. این‌جا غالباً به دعا کردن و بوسیدن این جعبه سپری می‌شود. افرادی که درخواستشان را بر روی قطعه کاغذ به مهدی می‌نویسند و در نهایت آن را به درون چاه می‌اندازند. این مرد ]منظور یکی از افرادی است که خبرنگار با او مصاحبه کرده[ از مهدی می‌خواهد که گناهان او را ببخشد و خیلی‌ها شبیه این نوجوان، اعتقاد دارند که در واقع، مهدی در ته این چاه پنهان شده و در حال خواندن درخواست‌هاست.
]نوجوان در پاسخ به خبرنگار می‌گوید:[ من با چراغ قوه‌ام درون چاه را نگاه می‌کنم به امید این‌که مهدی را ببینم؛ اما امشب موفق نشدم!
همچنین «اهریمن‌پرستان» عنوان نمایش گروه صوفی و دانشجو در لندن بود که روز شنبه ۱۳ نوامبر (۲۲ آبان ماه) از ساعت ۱۱ صبح تا چهار بعد از ظهر در میدان پر تردد ترافالگار در سه نوبت اجرا شد. در قسمتی از این نمایش خیابانی، از چاه جمکران رونمایی کرده است. یکی از برگزار کنندگان این مراسم می‌گوید:
چاهی هم وجود دارد که چاه جمکران است و مردم در آن عریضه می‌اندازند که این جزو خرافات است؛یعنی امام زمان داخل این چاه است.
موارد بسیار دیگری نیز مانند نام بردن از چاه جمکران در موسیقی یکی از خوانندگان فراری از ایران و کاریکاتورهای سایت های سلطنت طلب و وهابی را می‌توان به موارد قبل اضافه کرد.
اضافه بر مطالب مذکور، یکی از راه‌های سلطه شیطان بر افراد، ایجاد انحراف تدریجی در جامعه می‌باشد که مصداق بارز آن، تغییر کارکرد پیکره تراشی (به منظور یادمان مردگان) به بت پرستی در نسل های بعد می‌باشد ( صدوق، ۱۳۸۵، ج۱: ۳)
این چاه و مانند آن نیز، می‌تواند راهی برای ایجاد انحراف فکری در آینده بشود؛ همان‌گونه که در حال حاضر، تعدادی اندک از افرادی که بالای چاه می‌آیند، به تقدس آن گمان داشته و آن را می‌بوسند! [۱۵] یا این‌که به درخت مجاور چاه برای استجابت دعایشان، تکه های پارچه می‌بندند. احساس خطر انحراف تدریجی، در سخنان یکی از مراجع تقلید و در موضوعی مشابه چنین آمده است:
به عنوان مثال محراب را به ضریح مانندی تبدیل کرده بودند و مردم آن را می‌بوسیدند و عقب عقب می‌رفتند! من دیدم که ممکن است مشکلی ایجاد شود و فردا روزی ادعا کنند که آن‌جا ۷۰ نفر از اوتاد دفن شده‌اند که اقدام لازم انجام شد و با روش مسالمت آمیزی، محراب به شکل محراب درآمد .
بررسی اقوال
اسلام دین عاری از خرافه و حرکت های غیر علمی است و به دستور خدای متعال نیز هر جا که عملی موجب وهن دین محسوب شود باید از آن پرهیز کرد. در آیه شریفه می‌فرماید:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقُولُوا راعِنا وَ قُولُوا انْظُرِْنا وَ اسْمَعُوا وَ لِلْکافِرِینَ عَذابٌ أَلِیم (بقره:۱۰(عج)).
مفسران، شأن نزول آیه را استفاده یهودیان از عبارت ( راعنا) برای تمسخر رسول خدا دانسته‌اند (طباطبایی، ۱(عج)۱۷، ج۱: ۲(عج)۸) و در تبیین این آیه می‌گویند:
وقتى اسلام تا این اندازه اجازه نمىدهد بهانه به دست دشمنان داده شود، تکلیف مسلمانان در مسائل بزرگ‌تر و بزرگ‌تر روشن است. هم اکنون گاهى اعمالى از ما سر مىزند که از سوى دشمنان داخلى، یا محافل بینالمللى سبب تفسیرهاى سوء و بهرهگیرى بلندگوهاى تبلیغاتى آنان مىشود.
وظیفه ما این است که از این کارها جدا بپرهیزیم و بى جهت به دست این مفسدان داخلى و خارجى بهانه ندهیم ( مکارم شیرازی، ۱۳۷(عج)، ج۱: ۳۸۵؛ ر.ک: جوادی آملی، ۱۳۸۸، ج۶: ۳۸؛ قرائتی، ۱۳۷۹، ج۱: ۱۷(عج)).
با توجه به سخنان مذکور، امروز نیز دشمنان اسلام و مهدویت، این چاه را برای حمله به فرهنگ غنی و اصیل مهدوی بهانه‌ای قرار داده‌اند و برای باقی ماندن این چاه که بر تقدس آن دلیلی وجود ندارد، ضرورتی دیده نمی شود و نمی توان اجازه داد که با تمسک به یک چاه ! موعود باوری شیعی مورد حمله قرار گیرد. همچنین باید توجه کرد با توجه به روایات ذکر شده و سیره عملی تعدادی از شیعیان، عریضه را بایستی در آب روان و یا چاه دارای آب انداخت و بنا بر برخی از روایات این عمل، مخفیانه دستور داده شده است که البته هیچ یک از این اعمال امروز در کنار چاه صورت نمی پذیرد.
در مورد دلایل برخی از موافقان نیز می‌توان چنین گفت:
اولا: ادله ذکر شده به اصل عریضه نویسی مربوط می‌باشد و بر چاه جمکران در این مورد خصوصیتی ندارد.
ثانیا: بنابر توضیحات ذکر شده، ممکن است امری در گذشته جایز بوده و عالمانی عریضه خود را درچاه جمکران انداخته باشند؛ اما با توجه به اقتضائات زمانه و لزوم توجه به مکر دشمن، نمی توان عمل معمول گذشته را به زمان حاضر تسری داد و نمی توان موضوعی آسیب زا را به عنوان نماد توسل با عریضه قرار دهیم.
لذا با توجه به عدم دلیلی بر اعتبار وتقدس، اجرایی نشدن برخی از اعمال مندرج در روایات در ارسال عریضه، مانند مخفیانه بودن و در آب انداختن و تمسک دشمنان به این وسیله برای تخریب فرهنگ مهدویت؛ در باقی ماندن آن؛ ضرورتی ملاحظه نمی‌شود؛ به ویژه آن‌که وجود این چاه می‌تواند منشأ برخی کارهای افراطی بشود؛ مانند تقدیس چاه و بوسیدن آن و ایجاد چاه‌های دیگر.
نتیجه
عریضه نویسی یکی از راه‌های توسل است؛ اما باید توجه داشت که این مطلب دلیل بر اعتبار چاه‌هایی، مانند چاه مسجد مقدس جمکران نبوده و برای تقدس یک مکان به دلیل معتبر نیاز داریم. از طرف دیگر، چاه جمکران وسیله تهاجم مخالفان مهدویت گردیده و با نمایش توجه مردم به این چاه، شایعات خود را دامن می‌زنند. از این رو لازم است این مسئله به صورت صحیح تبیین گشته و علاقه مندان به امام مهدی (عج) را نسبت به عدم اعتبار این چاه و آسیب های آن مطلع نمود.
از سوی دیگر، به این نکته باید توجه کرد که شرط رسیدن به خواسته‌ها از طریق عریضه‌نویسی، آن است که شرایط عمل، رعایت شود؛ مثل وجود متنی معتبر و منقول، انداختن آن متن در نهر یا جوی آب، آن هم مخفیانه و سایر شرایط که بدیهی است در بسیاری از موارد شرایط لازم آن رعایت نمی‌شود. ضمن این‌که باید توجه کرد برخی اقدامات مبتنی بر اعتقادات دینی به مرور زمان چه بسا دستاویز برخی معاندان و معترضان قرار گیرد و وهن اسلام از آن صورت بگیرد. بی‌تردید عریضه‌نویسی در صورتی که شرایط آن رعایت نشود، از این جمله است و باید جداً مراقب بود تا این‌گونه کارها بهانه‌ای دست عوامل فرهنگی مستکبران ندهد.
پی نوشت:
[۱۳]. آیت الله حاج میرزامحمد فیض در سال (۱۲۹۳هـ. ق) در قم متولد شد. پس از گذراندن دروس سطح، در سال (۱۳۱۷هـ. ق) به نجف مشرف شد و در آن‌جا از درس صاحب عروه الوثقی و صاحب کفایه الاصول و شریعت اصفهانی و حاج میرزاحسین نوری بهره برد و سپس به سامرا رفت و از شمار شاگردان خوب میرزا محمدتقی شیرازی قرار گرفت در سال (۱۳۳۳هـ. ق) به قم بازگشت. در سال (۱۳۷۰هـ. ق) به رحمت الاهی واصل و در ایوان صحن کوچک حضرت معصومه۳ به خاک سپرده شد (فصلنامه نور علم،ش۱۸ ص ۱۰۰، “نجوم امت ).
[۱۵].این امر در برخی از زائران چاه مشاهده شده است.
منابع
۱. ابن منظور، محمد بن مکرم (۱(عج)۱(عج)ق). لسان العرب، سوم، بیروت، دار صادر.
۲. اربلى، على بن عیسى (۱۳۸۱ق). کشف الغمه فی معرفه الائمه، اول، تبریز، بنی هاشمی.
۳. انصاری، مرتضی (۱(عج)۱(عج)ق). رسائل فقهیه، اول، قم، مجمع الفکر الاسلامی.
(عج). تنوخى، محسن بن على (۱۹۷۸م). الفرج بعد الشده:، بیروت، دار صادر.
۵. جمعی از نویسندگان زیر نظر سید مصطفی میر سلیم (۱۳۸۶ش). دانشنامه جهان اسلام، سوم، تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی.
۶. جمعی از نویسندگان زیر نظر کاظم موسوی بروجردی (۱۳۸۵ش). دائره المعارف بزرگ اسلامی، دوم، تهران، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
۷. جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۸ش). تسنیم، هشتم، قم، اسراء.
۸. حرّ عاملى، محمد بن حسن (بی‌تا). امل الآمل، محقق: سید احمد حسینی، بی نا.
۹. خان محمدی، کریم و انواری، محمدرضا (۱۳۹۱ش). چاه عریضه جمکران از خرافه تا واقعیت” فصلنامه علمی پژوهشی شیعه شناسی، موسسه شیعه شناسی، شماره سی و هفتم، سال۱۰٫
۱۰. خمینی، روح الله (۱(عج)۱۵ق). انوار الهدایه فی التعلیقه علی الکفایه، دوم، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
۱۱. الزرکلى، خیر الدین (۱۹۸۹م). الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، هشتم، بیروت، دار العلم للملایین.
۱۲. سبحانی، جعفر (۱(عج)۱۵ق). الرسائل الاربع، اول، قم، موسسه امام صادق۷٫
۱۳. سبزواری، عبدالاعلی (بی‌تا). تهذیب الاصول، دوم، قم، المنار.
۱(عج). صدر، محمد باقر (۱(عج)۱۸ق). دروس فی علم الاصول، پنجم، قم، نشر اسلامی.
۱۵. صدوق، محمد بن علی بن بابویه (۱۳۸۵ش). علل الشرایع، اول، قم، چاپ داوری.
۱۶. طباطبایی، محمد حسین (۱(عج)۱۷ق). المیزان فی تفسیر القرآن، پنجم، قم، انتشارات اسلامى جامعهى مدرسین حوزه علمیه قم.
۱۷. طبرسی، حسن بن فضل (۱(عج)۱۲ق). مکارم الاخلاق، چهارم، قم، شریف رضی.
۱۸. طریحی، فخر الدین بن محمد (۱۳۷۵ش). مجمع البحرین، سوم، تهران، مرتضوی.
۱۹. طهرانی، آقا بزرگ، (۱(عج)۰۳ق). الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۲۶، سوم، بیروت، دارالأضواء.
۲۰. قاضی زاهدی، احمد (۱۳۷۹ش). شیفتگان حضرت مهدی۷، هفتم، قم، حاذق.
۲۱. قرائتی، محسن (۱۳۷۹ش). تفسیر نور، پنجم، قم، در راه حق.
۲۲. کاظمی تستری، اسدالله (بی‌تا). مقابس الأنوار و نفائس الأسرار فی أحکام النبی المختار و عترته الأطهار، اول، قم، موسسه آل البیت:.
۲۳. کریمی قمی، حسین (۱۳۸۰ش). آیینه اسرار، سوم، قم، انتشارات جمکران.
۲(عج). کلباسی، محمد (بی‌تا). رسائل، اول، قم، بی‌نا.
۲۵. کفعمى، ابراهیم بن على عاملى (۱(عج)۰۵ق). المصباح، دوم، قم، دارالرضی.
۲۶. کلینی، محمد بن یعقوب (۱(عج)۰۷ق). الکافی، علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، ج۸، چهارم، تهران، دارالکتب الإسلامیه.
۲۷. مجتهدی سیستانی، سید مرتضی (۱۳۹۰ش). صحیفه مهدیه، ترجمه:موسسه اسلامی ترجمه، چهاردهم، قم، الماس.
۲۸. مجلسی، محمد باقر (۱(عج)۰۳ق). بحارالانوار، ج۱۱۱، دوم، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
۲۹. مصطفوى، حسن (۱۳۶۸ش). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، اول، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
۳۰. مظفر، محمد رضا (۱۳۷۵ش). اصول الفقه، اول، قم، اسماعیلیان.
۳۱. مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان (۱۳۷(عج)ش). تفسیر نمونه، اول، قم، دارالمتب الاسلامیه.
۳۲. موسوی اصفهانی، سید محمد تقی (۱۳۸۱ش). مکیال المکارم، مترجم: سید مهدی حائری، اول، قم، ایران نگین.
۳۳. ناشناس، مفتاح الجنان (حاشیه زاد المعاد علامه مجلسی )، (۱(عج)۲۳ق). اول، بیروت، اعلمی.
۳(عج). نجاشی، احمد بن علی (۱(عج)۱۸ق). رجال، قم، ششم، قم، نشر اسلامی.
۳۵. نجوم امت، فصلنامه نور علم، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ش۱۸، آبان ۱۳۶۵٫
۳۶. نراقی، احمد (۱۳۷۵ش). عوائد الایام فی بیان قواعد الاحکام، اول، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
۳۷. نوری (۱(عج)۲۹ق). دارالسلام فیما یتعلق بالرویا و المنام، اول، بیروت، موسسه التاریخ العربی.
۳۸. نوری، میرزا حسین (۱۳۸۶ش). نجم الثاقب، دوم، قم، مسجد مقدس جمکران.
۳۹. نهاوندی، علی اکبر (۱۳۸۶ش). العبقری الحسان، اول، قم، مسجد جمکران.
(عج)۰. وحید بهبهانی، محمد باقر (۱(عج)۲(عج)ق). مصابیح الانظار، اول، قم، مؤسسه العلامه المجدد الوحید البهبهانی.
(عج)۱. jmcu.ir
(عج)۲. manuscript.um.ac.ir
(عج)۳. qudsonline.ir
(عج)(عج). qudsonline.ir
(عج)۵. ravangah.com
(عج)۶. salamatnews.com
(عج)۷. www.khabaronline.ir
محمد شهبازیان: دانش آموخته سطح ۳ مرکز تخصصی مهدویت
محمد امین بالادستیان: دانش آموخته سطح ۳ مرکز تخصصی مهدویت
روح الله شاکری زواردهی: استادیار گروه شیعه شناسی دانشگاه تهران – پردیس فارابی
مجله انتظار موعود شماره (عج)۲
انتهای متن/
نظرات طرح شده در این یادداشت الزاماً بازتاب دیدگاه اینفوصوفی نیست.