منطقهُ الفِراغ؛ نظریه فقهی شیعه با موضوعیت فقدان حکم شرعی در دین

منطقهُ الفِراغ، نظریه ‌ای است در فقه شیعه که از وجود قلمرو فاقد حکم شرعی در دین خبر می‌دهد. این نظریه را سید محمد باقر صدر در کتاب اقتصادنا مطرح کرده است و بر این اساس دین به حاکم اسلامی اجازه داده است در برخی مسائل اجتماعی با در نظر گرفتن ضوابطی و با توجه به نیازهای هر زمان، حکم و قانون وضع کند. ریشه‌ های این نظریه را می‌ توان در دیدگاه‌ های فقیهان پیش از شهید صدر به ‌ویژه محمدحسین نائینی نیز دید.

آیت الله محسن غرویان روز چهارشنبه در نشستی با عنوان ‘اسلام، سکولاریسم و بنیادگرایی’ در مشهد به تبیین حق مخالف و منتقد در نظام اسلامی پرداخت و افزود: ساحت علوم انسانی پر از قرائتهای مختلف از اسلام است، همه از اسلام، خدا، مردم، حاکمیت و رای مردم و دموکراسی سخن می گویند اما بروز خارجی هر یک با دیگری متفاوت و حتی مخالف است.

وی اظهار داشت: عده ای با قرائت خاصی بر صندلی های قدرت تکیه می زنند و رقیب خود را به عنوان منحرف، بی دین و غیرخودی و عده دیگر در مقابل آنها را غاصب یا با عناوین دیگر مورد خطاب قرار می دهند.

وی گفت: برخی با اتکا بر قدرت سلاح می گویند ما برحقیم، آیا این دیدگاه مبتنی بر فلسفه است؟

* مقاومت در برابر تحولات جهانی 

این استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه باید تکلیف خود را با دنیای جدید و تحول علم و تکنولوژی و نیازهای بشر روشن نمود افزود: این تحولات برای بروز در جامعه از کسی اجازه نمی گیرند اما برخی نمی خواهند این تحولات را بپذیرند و مدام در این زمینه مقاومت می کنند.

وی اظهار داشت: اینها از ابتدای انقلاب اسلامی در برابر چین و شوروی می ایستادند بعد دیدند که مقاومت نتیجه نمی دهد و حالا عقب نشسته اند.

وی گفت: تحولات در دنیا ما را تا حدی وادار به سازگاری می کند، چنانچه در تجربه گذشته دیدیم این مقاومت موفق نبوده است.

عضو سابق موسسه مطالعاتی امام خمینی (ره) افزود:

از ابتدای انقلاب آقایان مصباح و سروش در شورای عالی انقلاب فرهنگی فعالیتی را برای تحول علوم انسانی شروع کردند و حالا پس از ۴۰ سال می گویند هیچ حرف تازه ای نیاورده ایم ، هنوز کتابهای مختلف علوم انسانی مبتنی بر دیدگاههای غرب است هر چند برخی چند آیه و روایت جمع کردند و آن را به عنوان جامعه شناسی و روان شناسی اسلامی جدید مطرح می کنند.

* اف.ای.تی.اف مورد پذیرش عقلای عالم است

وی اظهار داشت: امروز مسائلی مانند اف.ای.تی.اف و لوایح چهارگانه پیش می آید اینها مباحث پذیرفته شده از طرف عقلای عالم هستند، حالا یک دسته می گویند تنها و تنها مقاومت اما دیگری می گوید تعامل بر اساس منطق و گفت و گو ، باید مانند بسیاری از کشورهای دنیا بنشینیم با دیگر کشورها رفاقت کنیم.
آیت الله غرویان با اشاره به تسلط نص گراها و کنار رفتن فلسفه از قرائت دین در کشور گفت: اگر امروز شهید مطهری و شهید بهشتی که قائل به فلسفه و پذیرش حق مخالف هستند وجود داشتند برایشان در شرایط کنونی کشور مشکل ایجاد می شد.

*شناخت چهار قرائت از اسلام 

استاد علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی تهران نیز گفت: برای تبیین حقوق منتقد ابتدا باید منظور خود از نظام اسلامی را مشخص کنیم ، دیدگاههای اسلامی شامل چهار دسته اسلام گرایان سنتی، مسلمانان سکولار، اصلاح گرایان مسلمان و مسلمانان بنیادگرا می باشد.

جواد اطاعت افزود: اسلام گرایان سنتی و مسلمانان سکولار از بحث ما خارج می شوند چرا که گروه اول قائل به حکومت و فعالیت اجتماعی در اسلام در دوران پس از پیامبر مکرم اسلام (ص) نیستند و گروه دوم نیز به جایگاه اجتماعی و سیاسی اسلام اعتقادی ندارند.

وی اظهار داشت: اصلاح گرایان مسلمان معتقدند اسلام با مبانی دموکراسی و حقوق بشر مخالفتی ندارد بلکه مقوم بحث های دموکراتیک نیز می باشد اینها مسلمانان اصلاح گرا و معتقد به حاکمیت نظام سیاسی اسلام هستند اما گروه چهارم که مسلمانان بنیاد گرا و رادیکال هستند و به شدت جهان اسلام را متضرر کرده اند نه تنها قائل به جایگاهی برای دیدیگاههای حقوق بشری و دموکراسی نیستند بلکه با شدید ترین شکل با مخالفان و منتقدین برخورد می کنند.

اطاعت گفت: این دو گروه مسلمان بر اساس چه منابع و رفرنسهایی به مفاهیم حقوق بشر و آزادی می رسند ، بنیادگراها چگونه به مهدورالدم بودن و قتل مسلمان حکم می دهند؟

* منابع دینی یکسان اما قرائتها متفاوت

این محقق علوم سیاسی افزود: دو گروه برای اقدامات خود به اسناد اسلامی و منابع قرآنی استناد می کنند اما مساله ای که عملکردهای متفاوت آنها را در پی دارد دو گونه قرائت از این منابع دینی است.
استاد علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی گفت: علما در حوزه با وجود ۲۰۰ رساله عملیه ، اجتهاد و نظرات متعدد را پذیرفته اند پس باید در دیگر مسائل نیز از جمله تفاوت دیدگاه سیاسی و اقتصادی در جامعه مورد پذیرش قرار گیرد ، اگر این حقوق را بپذیریم در اصل همان حقوق بشر و دموکراسی را پذیرفته ایم.
وی با استناد به رویکرد و رفتار پیامبر اسلام (ص) و حضرت امام علی (ع) در دوره حکومتشان افزود: با وجود قرائتهای مختلف از اسلام این دین کاملا حق نقد و مخالف را قبول دارد و در حقیقت ما با برداشتهای غلط خود اسلام را خراب کرده ایم.

* دین پاسخگوی سوالات عالم غیب

آیت الله غرویان گفت: دین اسباب و علل عالم غیب را برای بشر روشن می کند و علم اسباب و علل عالم شهود و غیرغیب را مشخص می سازد.
این استاد حوزه و دانشگاه افزود: تفاوت قرائتهایی که در کشور از آنها نام برده می شود بر این اساس است که عده ای بیشتر بر قرائت علمی و عقلایی و علل مشهود نظر دارند و عده دیگر بر روی کلیدواژه های دینی تاکید می کنند.
وی اظهار داشت: مثلا گروه دوم در پاسخ به کم آبی دریاچه ارومیه می گویند علتش بی حجابی است و شما در پاسخ به آنها و مطرح کردن مسائل علمی نظیر افت سطح آبهای زیرزمینی از ترس انگ بی دینی خوردن زبانتان بند می آید.

* سرنوشت کشور با تفاسیر ماورایی رقم می خورد!

این مدرس حوزه با اشاره به حضور کارشناسان سیاسی ، اقتصادی و دینی در قاب تلویزیون با پس زمینه حرم امامان معصوم (ع) گفت: مدتی است سرنوشت کشور در کنار گنبدهای امامان شیعه در مشهد، شیراز و کربلا تبیین می شود ، می خواهند با تفاسیر ماورایی کشور را درست کنند.
آیت الله غرویان افزود: باید مساله انتظار بشر از علم و دین روشن شود ، دین نباید وارد حوزه علم و علم نیز نباید وارد حوزه دین شود.

* همجنس گرایی مورد تایید عالمان جدید نیست

وی در پاسخ به سوال دانشجویی در زمینه همجنس بازی گفت: برخی از موضوعات و مصادیق همچون همجنس بازی از مواردی است که علم هم آنها را تایید نمی کند، بسیاری از عالمان جدید اینگونه روابط را تایید نمی کنند و بحث در این مصادیق مشتبه و مورد توجه عموم جامعه ما نیست اما بسیاری مصادیق مثل دموکراسی را هم دین و هم علم و فلسفه سیاسی روز تایید می کند، باید تعامل علم و عقل و دین را در مسائل روز جدی بگیریم.
استاد علوم سیاسی دانشگاه شهید بهشتی نیز گفت: در اسلام دو گروه احکام حلال و حرام وجود دارد و بخش دیگری از مسائل که حوزه گسترده تری از این دو حکم را شامل می شود در ادبیات دینی به عنوان ‘منطقه الفراغ’ مطرح است.
وی افزود: براساس نظر بزرگان دینی می توان با عقل و علم به سوالهای بشر در خصوص احکام موجود در منطقه الفراغ پاسخ داد.

*روشنفکران دینی به دنبال تغییر محرمات نیستند

اطاعت اظهار داشت: هدف از اصلاح گری دینی این نیست که محرمات قطعی اسلام را حلال کنند، مسائلی که شما در خصوص همجنس بازی مطرح کردید جزء مسائل منطقه الفراغ نیست و اصولا در جامه مورد ابتلا نیز نمی باشد.
وی گفت: مسائلی مانند شرب خمر و دیگر محرمات قطعی مورد تایید روشنفکران دینی هم نیست و از طرفی مخالفت با روشنفکران دینی با ادعا و بهانه اینکه این روشنفکران می خواهند حرام خدا را حلال کنند صورت می گیرد.
منطقهُ الفِراغ، نظریه ‌ای است در فقه شیعه که از وجود قلمرو فاقد حکم شرعی در دین خبر می‌دهد. این نظریه را سید محمد باقر صدر در کتاب اقتصادنا مطرح کرده است و بر این اساس دین به حاکم اسلامی اجازه داده است در برخی مسائل اجتماعی با در نظر گرفتن ضوابطی و با توجه به نیازهای هر زمان، حکم و قانون وضع کند. ریشه‌ های این نظریه را می‌ توان در دیدگاه‌ های فقیهان پیش از شهید صدر به ‌ویژه محمد حسین نائینی نیز دید.